Istorija Aleksinca

Posle pada pod rimsku vlast teritorija današnje opštine Aleksinac bila je prvo u sastavu provincije Gornja Mezija, a od 293. godine u sastavu provincije Sredozemna Dakija. Preko teritorije današnje opštine Aleksinac prošao je rimski vojni put (Via militaris) koji su Rimljani izgradili u I veku nove ere i koji je na toj teritoriji imao dve stanice: mansiju Prezidijum Pompei mutaciju Rapianu (Grampianu). Nisu poznata imena ostalih rimskih naselja na toj teritoriji. Zna se samo za postojanje tvrđave - kastela Milareka koja je bila na brdu Gradište ili Paniče (228 m).

Od 476. godine, teritorija današnje opštine Aleksinac je pod vlašću Vizantije. I pod Vizantijom je ova teritorija dobro naseljena, ali podataka o imenima naselja nemamo.

U periodu od 602. do 615. godine, za vreme careva Foke (602-610) i Iraklija (610-641), Sloveni naseljavaju čitavo Balkansko poluostrvo. Oni su 614. godine osvojili i razorili Niš. Teritorija današnje opštine Aleksinac, od doseljavanja Slovena pa do Stefana Nemanje, uglavnom je pod vlašću Vizantije. Vizantija je trasom Rimskog vojnog puta izgradila srednjovekovni Carigradski put od Beograda do Carigrada. Trasom srednjovekovnog Carigradskog puta preko teritorije današnje opštine Aleksinac prošli su za Carigrad i Svetu Zemlju krstaši u prvom (1096-1099), drugom (1147-1149) i trećem krstaškom ratu (1189-1192).

Od Stefana Nemanje pa do smrti cara Uroša 1371. godine teritorija današnje opštine Aleksinac je u sastavu države Nemanjića. Posle smrti cara Uroša, teritorija današnje opštine Aleksinac ulazi u sastav države kneza Lazara i njegovih naslednika. Iz tog perioda imamo i prve podatke o srpskim srednjovekovnim naseljima na ovoj teritoriji. Pominju se naselja: Gornja i Donja Glogovica (1381. godine) kao metoh manastira Ravanice, Ljubeš (1382.) kao metoh manastira Drenče, Bolvan (1395.) i Lipovac (1399.), koji su bili srpski srednjovekovni gradovi.

U XIV veku Turci, srednjovekovnim Carigradskim drumom, prodiru na Balkansko poluostrvo. Sultan Musa 1413. godine, na teritoriji današnje opštine Aleksinac razara srpske srednjovekovne gradove: Bolvan, Lipovac i Sveti Nestor. Sultan Murat II osvaja današnju teritoriju opštine Aleksinac i ona je od 1427. godine pod turskom vlašću.

Godine 1445. Turci od zauzetih južnih delova Despotovine obrazuju Kruševački sandžak, kome pripada najveći deo teritorije današnje opštine Aleksinac. Naselja sa desne strane Južne Morave pripala su bolvanskoj nahiji i kadiluku, a naselja sa leve strane Južne Morave kruševačkoj nahiji i kadiluku. Obrazovanjem bolvanske nahije i kadiluka Bolvan je postao sedište vojnoadministrativnog zapovednika nahije i sedište kadije. Pošto se nalazio na Carigradskom drumu, postaje važno trgovačko-zanatlijsko središte i putnička stanica za putnike i karavane sa robom. U njemu se i pod Turcima održava pazarni dan jednom nedeljno i čuveni godišnji panađur.

Iz sredine XV veka imamo podatke o sledećim srednjovekovnim naseljima na teritoriji današnje opštine Aleksinac: Katunu, Subotincu, Nozrini, Trnjanu i Velikom Drenovcu. S kraja XV veka imamo podatke o naseljima: Vrelo, Gornji i Donji Krupac i Prugovac.

Prve podatke o Aleksincu i većini naselja na teritoriji današnje opštine Aleksinac imamo u 1516. godini. Nalaze se u Kruševačkom defteru, broj 55, pisanom 1516. godine. Na osnovu podataka iz tog deftera zaključuje se da su skoro sva sadašnja naselja na toj teritoriji srednjovekovnog porekla.

U periodu od 1459. do 1521. godine Turci grade turski Carigradski drum kroz Aleksinačku kotlinu, čime napuštaju trasu rimskog i srednjovekovnog Carigradskog puta, koja je obilazila Aleksinačku kotlinu. Duža trasa turskog Carigradskog druma išla je kroz Aleksinačku kotlinu pravcem: Deligrad-Vukašinovac-Ćićina-Bobovište-Smoljanovac-Aleksinac-Varoš-Bujmir-Dobrujevac-Katun-Draževac i dalje u Niš.

Na toj dužoj trasi turskog Carigradskog druma stanica za prenoćište postaje selo Smoljanovac, koje je ležalo između današnjeg Aleksinca i današnjeg sela Kraljeva sa desne strane reke Moravice. Zbog stalnog uznemiravanja i zuluma od strane Turaka - putnika, stanovnici Smoljanovca su se raselili i selo postaje mezra. Obnavlja ga kao svoj čitluk, Hasan-paša, skadarski sandžakbeg, podižući u njemu karavansaraj i džamiju i naseljavajući ga stanovnicima koji nisu nigde bili naseljeni i stanovnicima koje je doveo iz Beograda. Pretvaranje Smoljanovca u čitluk uslovilo je razvoj Aleksinca. Becek označava Aleksinac 1573. godine kao varoš, kao naselje sa gradskom privredom koje svojim proizvodima zadovoljava potrebe putnika i stanovnika okolnih sela. Aleksinac Varoš ležao je u južnom delu današnjeg sela Vakup. Taj južni deo Vakupa i danas se zove Varoš.

Krajem XVI veka Turci grade kraću trasu turskog Carigradskog druma kroz Aleksinačku kotlinu na relaciji Bobovište-Katun. Na toj kraćoj trasi Turci podižu 1616. godine, u blizini današnje aleksinačke crkve, tvrđavu (palanku) oko koje se formira novi deo Aleksinca - Aleksinac Palanka. Kraća trasa turskog Carigradskog druma sada je išla pravcem Bobovište-Aleksinac Palanka-Bujmir-Katun-Draževac i dalje u Niš.

Izgradnja kraće trase turskog Carigradskog druma i tvrđave kod današnje aleksinačke crkve imaju odlučujući značaj za razvoj Aleksinca i njegovo preseljenje na današnju lokaciju. On u XVII veku postaje važna drumska putnička stanica u kome se za potrebe putnika podiže karavan saraj i hanovi i zbog potrebe putnika značajno trgovačko-zanatlijsko mesto. Naselja između Niša i Smedereva: Aleksinac, Jagodina, Paraćin, Ražanj, Batočina, Kolari, Hasan-pašina Palanka (Smederevska Palanka), Grocka - imala su ispod 100 dućana u XVII veku. Ovaj razvoj Aleksinca Palanke uticao je na preseljenje srpskih stanovnika sa lokacije Aleksinac Varoš na lokaciju Aleksinac Palanka da bi bili bliže komunikaciji i prometu na Carigradskom drumu. Oni u Aleksincu Palanci formiraju malu Varoš.

Razvoj Aleksinca zaustavio je Veliki ili Bečki rat (1683-1699). U tom ratu austrijska vojska, posle sloma turske vojske pod Bečom (12. septembra 1683. godine), zauzela je Ugarsku, Bačku i u leto 1688. nalazila se na prilazima Beogradu. Jegen Osman-paša, ugarski serdar, napustio je Beograd povukavši se u Niš. Iz Niša je 1688. krenuo u Pomoravlje i Resavu, a pri povratku je zapalio više od 120, a po nekima 150 naselja između Ražnja i Niša. Među spaljenim naseljima bili su Aleksinac i Bolvan. U 1689. godini austrijske trupe zauzele su pored drugih naselja još i Bolvan, Aleksinac i Niš i doprle do Prizrena, Peći, Skoplja i Štipa. Do preokreta u ratu dolazi posle Francuske objave rata Austriji. Austrijska vojska, posle poraza kod Kačanika 1690. godine povlači se ka Beogradu. Sa austrijskom vojskom povlači se i srpsko stanovništvo. Godine 1690. bila je velika seoba Srba pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića. U ovu seobu uključilo se srpsko stanovništvo Aleksinca, čiji jedan deo naseljava Budim.

U toku Velikog ili Bečkog rata, kad su se ratne operacije prenele severno od Save i Dunava, u Aleksincu Turci opravljaju tvrđavu, koju je austrijska vojska pri zauzeću Aleksinca 1689. godine porušila, a on se obnavlja kao naselje. U njemu se prvo doseljava tursko, a zatim srpsko stanovništvo.

U Austro-turskom ratu 1716-1718. Aleksinac i naselja u njegovoj okolini opet su spaljena i razorena. Veliki vezir Halil-paša, posle poraza kod Beograda 16. avgusta 1717. pri povlačenju razorio je i spalio sva naselja na putu do Niša. Mirom u Požarevcu 1718. Austrija je dobila i severnu Srbiju do linije Lešnica-Čačak-Stalać-ušće Timoka. Aleksinac je ostao u posedu Turaka. Po završetku rata formira se Niški pašaluk u koji ulaze ostaci Kruševačkog (Kruševac, Aleksinac, Ražanj) i Smederevskog sandžaka. Bolvan nije više značajno mesto. Njegovu ulogu preuzima Aleksinac.

U Austro-turskom ratu 1737-1739. Aleksinac je bez borbe zauzeo general Miljo jula 1737. godine. U posedu Austrije ostao je do oktobra 1737. godine. Beogradskim mirom uaključenim 18. septembra 1839. granicu između Austrije i Turske na tlu Srbije činile su reke Sava i Dunav. Posle beogradskog mira Turska je obnovila Beogradski pašaluk. Pod komandom beogradskog muhafiza bila je i vojska Kruševačkog sandžaka sa posadama u Kruševcu, Ražnju, Paraćinu i Aleksincu.

Kroz Aleksinac u XVIII veku, kao mestu na Carigradskom drumu, prolaze karavani sastavljeni od stotine konja i kamila i stotine kola sa bivolskom i volovskom vučom, kojima se prenosila u Srednju Evropu roba proizvedena na Balkanu i Bliskom Istoku i obrnuto. To uslovljava da se Aleksinac u XVIII veku razvije u značajno trgovačko-zanatlijsko središte. U XVIII veku Aleksinac postaje i sedište aleksinačke nahije koja je imala 17 sela.

Posle mira u Kučuk-Kanardžiju 1774. godine otvorilo se Istočno pitanje. Austrijski car Josif II i ruska carica Katarina II sklopili su sporazum o podeli interesnih sfera na Balkanu. Srbija je ušla u interesnu sferu Austrije. U očekivanju novog rata sa Turskom, Austrija vrši uhođenje Srbije radi prikupljanja podataka za budući rat. Kroz Srbiju krstare upućeni austrijski obaveštajci, koji prikupljaju podatke, važne za vođenje rata, pa pored ostalog i podatke o Aleksincu. Po obaveštajcu Pokornom, Aleksinac je 1784. godine imao 40 turskih i 120 srpskih kuća i petougaonu tvrđavu sa kulama na svakom uglu.

Poslednji Austro-turski rat (1788-1791.) poznat je pod imenom Kočina Krajina. Aleksinac i njegova okolina zahvaćeni su tim ratom tek 1790. godine. Mihaljevićev frajkor zauzeo je Aleksinac 6. aprila 1790. godine i u njemu spalio sve turske kuće i razorio tvrđavu, pa se sutradan povukao iz Aleksinca. Mirom sklopljenim u Svištovu 1791. granice između Turske i Austrije ostale su nepromenjene.

Posle Svištovskog mira aleksinački kraj zahvaćen je kugom u godinama 1793., 1796. i 1797. i borbom između Osman Pazvan-Oglua, vidinskog vezira i redovne turske vojske. U toku tih borbi vojska Pazvan-Oglua je avgusta 1796. opljačkala i zapalila Aleksinac. To je treće razaranje i paljenje Aleksinca u XVIII veku. Zbog ovog paljenja i kuge broj stanovnika u Aleksincu je znatno opao.

Aleksinac sa okolinom uključuje se u Prvi srpski ustanak januara 1806. godine. U januaru te godine, na osnovu odluka Smederevske skupštine donetih krajem 1805. godine, Petar Dobrnjac je oslobodio Paraćin, Ražanj i Aleksinac i naselja u aleksinačkom kraju sa desne strane Južne Morave. Kruševac i naselja u aleksinačkom kraju sa leve strane Južne Morave oslobodili su Mladen Milovanović i Stanoje Glavaš, posle borbi koje su trajale od 7. do 12. januara 1806. godine.

Posle oslobođenja Aleksinca i njegove okoline, kapetan Vuča Žikić, podigao je kod sela Jabukovca, oko 9 km severno od Aleksinca, čuvena deligradska utvrđenja koja su zauzimala položaj dug 7,5 km i koja su imala šest šančeva sa desne strane Južne Morave i dva šanca sa leve. Pored ovih ustanici su podigli jedan šanac u selu Rutevcu, tri u Aleksincu i jedan kod sela Draževca.

Najvažnije borbe u Prvom srpskom ustanku u aleksinačkom kraju vođene su na Deligradskim utvrđenjima u 1806., 1807., 1809. i 1813. godine. Posebno je značajna pobeda srpskih ustanika na Deligradu u 1806. godini za učvršćenje ustanka, podizanja vere ustanika u sopstvene snage i za dalji razvoj ustaničke borbe. U tom boju ustanici su porazili veliku tursku vojsku koja je brojala 50.000 ljudi i bila pod komandom Ibrahim-paše.

Godina 1813. je godina propasti Prvog srpskog ustanka. Te godine napale su Srbiju tri velike turske armije: iz Vidina, Niša i sa Drine. Najveći otpor pružen je na Deligradu. On je pao tek 40 dana posle pada Beograda i ostalih delova Srbije.

Posle propasti Prvog srpskog ustanka Aleksinac i njegova okolina ponovo su u rukama Turaka. U Aleksinac se, pored Turaka, naseljavaju i Arnauti. Turci su živeli u kraju oko današnje česme "Smeh i suza" i oko nekadašnje tvrđave, a Arnauti u Arnautmali koja se protezala pored reke Moravice idući groblju. Arnauti su iz Aleksinca iseljeni 1824. godine.

Od 1820. godine knez Miloš vodi borbu da se Srbiji vrate šest nahija koje su bile u sastavu Karađorđeve Srbije, a koje su posle Drugog srpskog ustanka ostale i dalje izvan Miloševe Srbije. Hatišerifom iz 1830. godine predviđeno je da pitanje granica između Srbije i Turske reše ruski i turski komesari. Od ruske strane određen je Kocebu, a od turske Lebip-efendija. Sa njima su u određivanju granica pošli od strane Srba Milosav Zdravković-Resavac i Joksim Milosavljević. Posle utvrđivanja granica Kocebu je imao da izradi kartu Srbije, što je i učinio.

Kako su Turci pitanje povratka šest nahija stalno odlagali, to je knez Miloš iskoristio rat oko Sirije između sultana Mahmuda i vice kralja Egipta Mehmed Alije, da ustankom, koji bi izbio u otrgnutim nahijama, iste priključi Srbiji. Povod za ustanak dala je otmica devojaka iz sela Mozgova koju su učinili braća Vrenčevići. Podstaknut od Miloša, narod je, zbog te otmice, podigao ustanak tačno u granicama šest nahija i Miloš ih je prisajedinio Srbiji. Porta, stavljena pred svršen čin, priznala je prisajedinjenje šest nahija Srbiji. Ostalo je još da se izvrši razgraničenje između Miloševe Srbije i Turske. Određivanje granice izvršila je komisija koju su činili sa turske strane Ćešif-efendija a sa srpske Đorđe Protić i Jovan Veljković. Komisija je 28. decembra 1833. godine pošla iz Vidina i u toku 1833. i 1834. izvršila obeležavanje i primopredaju granica.

Aleksinac je postao granično mesto Srbije na Carigradskom drumu. Zbog toga je u njemu, po nalogu kneza Miloša, smeštena carinarnica i karantin. Zbog carinarnice i karantina u Aleksincu se svakoga dana nalazilo po stotinu i više putnika koji su, po izdržanom karantinu i dobijenoj vizi u okružnom sudu u Aleksincu, kretali iz Aleksinca ka cilju putovanja. Pored putnika u Aleksincu je bilo na stotinu i više kiridžijskih konja i kola kojima se slala roba, koja je odležala određeno vreme u karantinu, u mesto opredeljenja. To je bila roba koja se iz Carigrada, Jedrena, Sofije, Soluna, Bitolja, Skoplja, iz Bliskog Istoka, slala u Srednju Evropu, mada je bilo kupaca te robe i u Srbiji. Kroz Aleksinac je prolazila i roba koja je iz Srednje Evrope slala u Tursku i Bliski Istok.

Sve ovo je uticalo da se Aleksinac u toku prve vladavine kneza Miloša razvije u privredni centar jugoistočne Srbije, sa brojnim trgovačkim i zanatskim radnjama. Aleksinac se u toku prve vladavine kneza Miloša razvio i u značajni upravni centar. On postaje sedište okruga i okružnog suda za srezove: aleksinački, ražanjski i banjski. Aleksinac je pored Beograda i Kragujevca bio i značajan centar za poštanski saobraćaj. U njemu je bila smeštena, sem srpske, i austrijska pošta, a bio je i sedište engleskog kurira koji je u Aleksincu englesku poštu primao i ekspedovao. Aleksinac se u toku prve vladavine kneza Miloša razvio u prosvetni centar svoje okoline. Do 1839. godine u Aleksinačkom okrugu osnovne škole postojale su samo u Banji, Aleksincu i Ražnju. Aleksinačku osnovnu pohađaju i deca iz mnogih naselja u okolini Aleksinca. Veoma intenzivan razvoj Aleksinca započet u toku prve vladavine kneza Miloša nastavljen je sve do Srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine.