Srpska državnost - ideje i lutanja

Za srpski narod je čitav XIX vek prožet nacionalnom borbom protiv Turaka, borbom za obnovu države, za „vaskrs iz kosovske grobnice“. Ova borba je započela na Sretenje Gospodnje 1804. godine, a završila se tek u narednom veku, krajem 1912. godine.

Čuveni nemački istoričar Leopold fon Ranke je s pravom Prvi srpski ustanak nazvao Srpskom revolucijom. Srpski narod je mnogo pre svih svojih suseda započeo borbu protiv Turaka i već u prvim decenijama XIX veka izgradio temelje svoje buduće države. Posle slavnih pobeda u Prvom i Drugom srpskom ustanku stiglo je priznanje dugogodišnje borbe: sultanovi Hatišerifi iz 1830. i 1833. godine, kojima je oblikovana tadašnja Srbija kao vazalna kneževina u okvirima Otomanske imperije.

Vođe srpske revolucije Đorđe Petrović-Karađorđe i Miloš Obrenović jesu zato najznačajniji srpski vladari XIX veka. Milošev sin i naslednik knez Mihailo Obrenović uspeo je da 1867. godine otera preostale turske vojne posade iz šest srpskih tvrđava (Beograd, Smederevo, Šabac, Kladovo, Užice i Soko). Nakon toga jedini znak osmanske vlasti nad Srbojom je, pored godišnjeg poreza, bila turska zastava, koja se pored srpske vijorila na Kalimegdanu. Sedamdesetih godina XIX veka izbila je Velika istočna kriza, a novi val borbi još jednom je zapljusnuo uspavanog „bolesnika na Bosforu“. Srpski narod u Bosni i Hercegovini, Srbiji i Crnoj Gori ponovo je zaratio protiv svog starog neprijatelja.

Posle dve godine krvavih borbi na Balkanu usledio je, po mnogim istoričarima, najznačajniji događaj za Srbe u XIX veku-Berlinski kongres. Na ovoj velikoj evropskoj konferenciji, najvećoj posle Bečkog kongresa, donete su u leto 1878. godine važne odluke, koje će u velikoj meri oblikovati tadašnje balkanske države. Srbija je dobila međunarodno priznanje i stekla nezavisnost, takođe su sada nezavisnoj Kneževini Srbiji priključena četiri okruga, koja su oslobođena u prethodnom ratu: niški, pirotski, vranjski i toplički. Srpski narod je konačno postao deo „porodice evropskih naroda“. Međutim, činjenica je da je ovom konferencijom trajno razdvojen srpski narod iz Bosne i Hercegovine i Srbije. Naime, odlukama Berlinskog kongresa Austrougarska dobila je pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu, a 1908. godine je i anektirala ovu teritoriju.

Ratovi protiv Osmanlija konačno su završeni 1912/1913. godine, kada su ujedini balkanski narodi oslobodili preostale delove Balkana od Turaka. Srpska vojska je u Prvom balkanskom ratu 1912. godine ostvarila velike pobede u Kumanovskoj i Bitoljskoj bici, oslobodila Kosovo, deo Metohije i Makedoniju od Turaka. Nakon ovoga srpska vojska je tokom novembra 1912. godine, prešla u Albaniju i obezbedila izlaz na Jadransko more, osvojena je Tirana, kao i Lješ i Drač. Međutim, tada sledi živa diplomatska aktivnost Austrougarske, čiji je cilj bio da se po svaku cenu smanji srpski dobitak nastao zahvaljujući uspesima na bojnom polju i spreči izlaz na Jadranko more. Uz pomoć svojih albanskih štićenika, Austrougarska je podstakla proglašenje nezavisne albanske države 28. novembra 1912. godine u Valoni. Velike sile su ubrzo priznale novonastalu albansku državu, a Srbiji je postavljen ultimatum da povuče svoju vojsku sa albanskog primorja. Tako smo još jednom posle dobijenih bitaka izgubili rat.

Ipak, posle Drugog balkanskog rata 1913. godine i sukoba sa Bugarskom, Srbija je znatno teritorijalno uvećana: potvrđene su joj teritorije vardarske Makedonije, Sandžaka i Kosova. Međutim, u onoj istoj Bosni, sada delu Austrougarskog carstva, će na Vidovdan 28. juna 1914. godine Gavrilo Princip ubiti austrougarskog nadvojvodu Franca Ferdinanda, što će Austrougarskoj biti razlog da napadne Srbiju. Tako je počeo Prvi svetski rat, „Veliki rat“, kako su ga zvale ondašnje novine. Srpski vojnik je se samo posle godinu dana od poslednjeg rata ponovo našao licem u lice s neprijateljem, sad onim severnim, koji je godinama unazad pretio. Nakon Cera i Kolubare, ponovo nesreća: pegavi tifus, albanska golgota, krah države i vojske. Međutim, već posle Kajmakčalana, srpska vojska je još jednom dokazala svu svoju veličinu, slobodarski duh i nesalomivost. Rat je završen u jesen 1918. godine, Srbija je izgubila trećinu svog stanovništva, ali i svoju državnost. Usledio je višedecenijski period lutanja srpskog naroda kroz ideju jugoslovenstva. Većini južnoslovenske braće je Jugoslavija bila samo prelazna stepenica ka izgradnji sopstvenih država. Međutim, Srbi su to teško shvatali i neretko prihvatali. Nakon urušenja Kraljevine Jugoslavije u vihoru Drugog svetskog rata, još jednom se pokušalo da svi Južni Sloveni žive unutar istih granica, a sada pod kapom komunizma. Nisu bili dovoljni ni krvavi građanski rat ni najteži ustaški zločini, a Srbi su ponovo neoprezno postali jugoslovenski narod.

Rat devedestih godina prošlog veka konačno je razgradio Jugoslaviju, a jugoslovenska braća još jednom dokazala koliko se mrze. I kada su svi konstitutivni narodi bivše socijalističke Jugoslavije zaplovili u samostalnost, nama se jedra ponovo nisu otvorila. Lutanje je trajalo sve do 2006. godine kada su građani Crne Gore odlučili da više ne žele da žive u istoj državi sa svojom braćom iz Srbije. Zaista je apsurdno da je srpski narod povratio svoju državnost u XXI veku na ovaj način. Kome je dugujemo, tadašnjem crnogorskom premijeru? Da li je to ona vodilja i onaj put koji su nam trasirali naši preci ginuvši boreći se protiv Turaka, Austrougara, Bugara i Nemaca?

Sloboda, za koju su srcem ginuli danas ima gorak ukus. Ta sloboda je skupo plaćena, demografski gubici srpskog naroda u XIX i XX veku su poražavajući. U Prvom i Drugom srpskom ustanku stradalo je preko 150.000 Srba, u Balkanskim ratovima oko 220.000, u Prvom svetskom ratu 1.200.000. Drugi svetski rat i genocid odneli su od 600.000 do milion srpskih života. Poginule u poslednjim ratovima još uvek nismo prebrojali. Kada smo okončali sve nametnute ratove postideli smo se da država u kojom ćemo živeti ponovo se zove Srbija. Da li je to Srbija o kojoj je pevao Oskar Davičo, ona koja je „vostala“ 1804. godine, ili ona koja je nestala u Albanskoj golgoti 1916. godine? Bojim se da odgovora nema. Naši slavni preci ne mogu biti ponosni na nas...