Najveće svetske pandemije (1. deo)

Kako bi se pojava određene bolesti okarakterizirala kao epidemija, nužno je uzeti u obzir normalnu stopu učestalosti te iste bolesti u populaciji. Manje povećanje broja slučajeva vrlo rijetke zarazne bolesti može se već definisati epidemijom, dok veliko povećanje broja slučajeva vrlo česte bolesti (prehlada) ne smatramo epidemijom. U zadnje se vreme i naglo povećanje nezaraznih bolesti ili negativnih pojavnosti u populaciji počelo definisati epidemijom (epidemija pretilosti u SAD, epidemija alkoholizma u Rusiji itd.).

Grana medicine koja se bavi izučavanjem epidemija, naziva se epidemiologija. Epidemijom zarazne bolesti se u regionu  smatra porast oboljenja od zarazne bolesti neuobičajen po broju slučajeva, vremenu, mjestu i zahvaćenom pučanstvu, te neuobičajeno povećanje broja oboljenja s komplikacijama ili smrtnim ishodom, kao i pojava dvaju ili više međusobno povezanih oboljenja od zarazne bolesti, koja se nikada ili više godina nisu pojavljivala na jednom području te pojava većeg broja oboljenja čiji je uzročnik nepoznat, a prati ih febrilno stanje.

Zaraženim područjem smatra se područje na kojem postoji jedan izvor ili više izvora zaraze i na kojem postoje uvjeti za širenje zaraze. Ugroženim podružjem smatra se područje na koje se može prenijeti zarazna bolest sa zaraženog područja i na kojem postoje uvjeti za širenje zaraze. Pojavu epidemije zarazne bolesti u regionu proglašava te određuje zaraženo odnosno ugroženo područje, ministar zdravstva prema dokumentiranom zahtevu organizacije zdravstva i stručnom mišljenju Zavoda za zaštitu zdravlja.

Zarazne bolesti čije je sprječavanje i suzbijanje od interesa za državu određuje svaka država posebno. Pojedine se bolesti mora sprečavati i suzbijati bez obzira na odluku lokalnog zakonodavstva, nego i po međunarodnim obvezama tj. preduzimaju se mere predviđene međunarodnim sanitarnim konvencijama i drugim međunarodnim ugovorima.

Čini li vam se da prilikom otkrića cepiva protiv neke bolesti čovječanstvo kao da na sebe 'navuče' 10 novih bolesti? Naime, kroz istoriju se zaredao velik broj bolesti, od kojih su neke poprimile razmjere epidemije, pa čak i pandemije, te su sa sobom 'uzele' velik broj ljudskih života. No zamislite što bi tek bilo da cjepivo za bolesti koje se danas uspješno liječe nikad nije izumljeno? Iako se mnoge od sledećih bolesti danas uspešno leče, neke još uvek nalaze žrtve i uzimaju ljudske živote. Upoznajte 10 najvećih epidemija u ljudskoj istoriji.

Velike boginje/variola vera:  Prošlo je skoro 50 godina (1972.) od epidemije velikih boginja (variola vera) u SRJ Jugoslaviji. Bio je to skandalozni, nečuveni slučaj pojave jedne iskorenjene tropske bolesti u Evropi. Te 1972. godine, tadašnja SFRJ zauvek je zapamtila šta znači riječ - epidemija. Ibrahim Hoti iz Đakovice na Kosovu sa verskog putovanja početkom te godine doneo je virus velikih boginja - što je potvrđeno tek 14. marta. Do polovine marta, variola vera je zarazila više od 140 ljudi, pre svega na KiM, u Novom Pazaru, Čačku, Beogradu i na severu Crne Gore.
Variola vera koja je sejala strah po bivšoj Jugoslaviji te 1972. godine više ne postoji. Virus je izolovan i nalazi se na samo dva mesta u svetu - tačnije, u laboratorijama Rusije i SAD,  zbog čega predstavlja potencijalno jače oružje od nuklearne bombe. 

Pretpostavlja se da je 14. marta 1972. godine Variolu u Srbiju uneo izvesni Ibrahim Hoti sa Kosova po povratku iz Iraka. Pretpostavlja se da je virus dobio kada je kupio malu frulicu na lokalnoj pijaci. Međutim kada je taj virus preneo 29-godišnjem učitelju Latifu Mumdžiću pored kojeg je sedeo u autobusu, on je virus preneo na 38 ljudi i tada je počeo nekontrolisano da se širi. Sedam dana kasnije za epidemiju se saznalo u Beogradu, a do maja je od Variole vere preminulo 40 ljudi, a zaraženo je bilo 175. Bio je karantin za pripadnike JNA, ljudi su se tih meseci plašili jedni drugih, čekali redove za vakcinu.

Ali, šta je uopšte Variola vera i zašto je ima moć da ubije čak trećinu zaraženih? Velike boginje su bolest koju izaziva POX virus koji se prenosi sa osobe na osobu izazivajući visoku temperaturu, karakterističan osip, a može da ubije čak trećinu zaraženih. Već do 26. oktobra 1977. godine ova visoko-zarazna bolest je u potpunosti iskorenjena, a poslednjoj zaraženom osobom smatra se bolnički kuvar u Somaliji. Međutim, zvanični kraj Variola vera doživela je 1980. godine kada je NjHO objavila da je virus uništen. Tada su sve preostale zalihe virusa sakupljene i trebalo je da budu uništene ili zavedene u samo dve laboratorije u svetu - u SAD i u Rusiji. 

Geopolitički događaji u poslednjoj deceniji 20. veka i otkrića u vezi sa biološkim ratovima izazvali su zabrinutost da je virus možda pao u pogrešne ruke,  koje bi potencijalno u budućnosti mogle da ga iskoriste. Prvi dokazi pronađeni su još u egipatskim mumijama, a epidemije velikih boginja mučile su Evropu i Aziju sve do 1796. godine, kada je Edvard Džener testirao svoju teoriju zaštite od bolesti, a uspeh njegovog eksperimenta doveo je i do razvoja vakcine.

Upravo je i Variola vera bila oružje protiv Indijanaca, tada domaćeg američkog stanovništva. Nikada nisu bili izloženi boginjama dok ih evropski istraživači nisu doneli u Ameriku 1600-ih godina. Namerno su Indijancima davali robu kontaminiranu boginjama, u nameri da se oslabe otpor prema kolonijalnoj ekspanziji. Ubrzo je usledila epidemija koja je pobila polovinu populacije Indijanaca.

Oko 30% nezaštićenih ljudi koji su u blizini osobe sa boginjama bi se sigurno zarazili, a od tog broja bi sigurno 30% umrlo od infekcije. Posebno zato što je dijagnoza jako teška u ranim fazama bolesti. Što je najgore, da sada izbije epidemija Variole vere, svet ne bi imao dovljno vakcina kako bi se osiguralo njeno iskorenjivanje.

Variola, virus koji izaziva velike boginje pripada rodu životinjskih virusa. U pitanju su virusi kojima ne treba ćelijsko jezgro da se repliciraju unutar ćelije. Virus variole jedini je poznati uzrok velikih boginja i pogađa samo ljude. Virus se prenosi samo s čoveka na čoveka, a trudnice i deca su umnogome lakše žrtve što je doprinelo njegovoj smrtnosti. Štaviše, dovoljno je samo da prislonite obraz uz zaraženu osobu i dobijete Variolu. Prenosi se inhalacijom, a čestice virusa ostaju na odeći, posteljini i površinama čak 7 dana. Virus počinje da se formira u plućima, odakle prelazi u krvotok, napada kožu, creva, pluća, bubrege i mozak. 

Aktivnost virusa u ćelijama kože stvara osip koji počinje kao makule (ravne, crvene lezije), a nakon toga se formiraju vezikule (podignuti plikovi) koji se pojavljuju 12 do 17 dana po zarazi. Oni koji su preživeli nose i ožiljke.

U 16. veku, u vreme otkrića Amerike, koja je tad imala oko 100 miliona stanovnika, američki domoroci nisu bili imuni na bolesti koje su im donijeli europski došljaci, što je pridonelo tome da je gotovo došlo do istrebljenja tog stanovništva. Vodeća bolesti s kojom se nisu mogli nositi bile su velike boginje.

Bolest koja je u Europi bila prisutna hiljadama godina, prenosi se telesnim tekućinama, zrakom te preko ođeće. Manifestira se povišenom telesnom temperaturom, bolovima po celom telu te svrbežom popraćenim osipom i krastama po tijelu. 

Velike boginje izazivaju smrt kod oko 30% zaraženih, a kod preživjelih često ostavlja trajnu unakaženost ili sljepoću. Iako je cjepivo otkriveno još 1796. godine, smatra se da je samo u 20. veku od te bolesti umrlo između 300 i 500 milijuna ljudi. 1977. godine virus je iskorijenjen među ljudskom populacijom, te ga danas nalazimo isključivo u laboratorijima. Iz tog razloga cepljenje protiv velikih boginja više se ni ne provodi, pa mnogi smatraju da bi se ta bolest mogla početi koristiti kao terorističko oružje.

Pripremili:
Rade Biočanin
Božo Marković-Nesvrćanin
Mubina Čolaković