Najveće svetske pandemije (3. deo)

Dečja paraliza je bolest koja je paralizirala i ubijala decu tisućama godina unatrag. Bolest nastaje kao posledica virusne upale dela leđne moždine, a uzrokuje potpunu ili smanjenu pokretljivost. Vjeruje se da virus poliomyelitisa, koji uzrokuje đečju paralizu, ulazi u telo kroz usnu šupljinu i da se razmnožava u gastrointestinalnom traktu, a verojatno i u susednim tkivima. Kod dela takvih osoba virus naknadno zahvata središnji nervni sistem. Nakon masovne epidemije đečje paralize 1954. godine uvedena su obavezna cjepljenja. Danas se novi slučajevi javljaju tek kod osoba koje nisu cepljene, kako dece tako i odraslih.

Ptičji grip je zarazna bolest ptica koju uzrokuju pojedini sojevi virusa influenzavirus A (neki drugi sojevi tog virusa uzrokuju epidemije čovečjeg gripa). Virus influence izuzetno je varijabilan i podložan stalnim genetičkim promenama (mutacijama i izmeni gena među sojevima) pa se pojavljuje u velikom broju podtipova i sojeva, od kojih samo manji broj dovodi do izražene bolesti kod ptica. Jedan takav patogeni soj (podtip H5N1), je prvi put zabeležen 1997. godine u Hongkongu i od tada se proširio velikim delom Azije i istočne Evrope.

Ukupan broj ptica koje su uginule od gripa ili su usmrćene zbog sprečavanja širenja zaraze procenjuje se na oko 120 miliona. Još od 1997. godine naučnicima su poznate veće ili manje epidemije različitih tipova ptičjeg gripa, pre svega na prostorima Jugoistočne Azije, a 2003. tip ovog gripa obeležen sa H7N7 pojavio se na živinarskim farmama u Holandiji i njoj bližim delovima Nemačke.

Aktuelni tip ptičjeg gripa, obeležen kao H5N1, pojavio se 2003. godine, a do današnjih dana registrovan je u Vijetnamu, Kambodži, Tajlandu, Kini i Rusiji. Kao i kod nekih drugih sojeva ptičjeg gripa, za patogeni soj H5N1 zabeleženi su izolovani slučajevi infekcije ljudi, njih nešto više od 120 u zemljama Jugoistočne Azije, od kojih je polovina završila smrću obolelog.

U svom sadašnjem obliku virus ipak nije posebno opasan za opštu ljudsku populaciju,  jer nema prenosa sa čoveka na čoveka, tako da su infekciji izložene samo osobe u relativno intenzivnom kontaktu sa obolelim pticama. S druge strane, mnogi virolozi upozoravaju na veliku mogućnost, pa čak i izvesnost promene u genetičkom sastavu soja kojom bi postao prenosiv među ljudima, što bi moglo dovesti do pandemije slične „španskom gripu“ 1918. godine sa velikom smrtnošću (do 5% obolelih). Inkubacija i simptomi su slični kao kod humanog tipa gripa. Inkubacija kod bolesnika odrasle dobi traje 7 dana, dok je kod dece potrebno 21 dan. Stopa umiranja (letalitet) kod humanog gripa je ispod 0,05%, ukoliko nije u pitanju velika i teška pandemija novim tipom virusa, a kod ptičjeg gripa čak 30 do 70%.

Vodeći put prenošenja ovog oboljenja je pre svega direktan i indirektan kontakt sa sekretima i ekskretima ptica i živine, kontaminirana voda, hrana živinskog porekla, zagađena oprema i odeća i na kraju vazdušni put, koji je kod običnog humanog tipa gripa na prvom mestu. Osobe koje obolevaju od ovog tipa gripa, po pravilu rade sa živinom, u klanicama ili na seoskim farmama. Uzročnik ptičjeg gripa preživljava u ptičjem izmetu 3 meseca, u vodi 4 dana na 22 stepena, a preko 30 dana na 0°C. Kao i virus gripa, osetljiv je na temperature više od 56°C. Inficirane patke izlučuju virus ptičjeg gripa od 11 do 17 dana. Kod gripa se može koristiti antivirusna terapija (amantadin i rimantadin), dok ovi lekovi nemaju dejstva kod ptičjeg gripa.

U preventivne ili terapeutske svrhe za ptičji grip se najčešće koristi preparat "Tamiflu". Kod ptičjeg gripa obavezna je zaštitna oprema kod osoblja koje radi na suzbijanju epidemije i preporučuje se izolacija obolelih, što nije obavezno niti preporučljivo kod običnog gripa. Dezinfekcija nema značaja kod običnog gripa, a obavezna je kod ptičjeg oblika. Kod gripa je vakcinacija uspešno sredstvo prevencije dok još uvek nije proizvedena vakcina protiv ptičjeg gripa za humanu populaciju iako se na tome intenzivno radi.

Embolija pluća se dešava relativno često i može da bude nekada opasna po život ali pravovremeno otkrivena i sa trenutno započetom terapijom, značajno se smanjuje incidenca fatalnih posljedica, ovog, često urgentnog stanja koje može da se dogodi gotovo bilo kojoj osobi. To je opstrukcija protoka u plućnoj arteriji i/ili njenim granama izazvana embolusom-biološkim materijalom, stranim telom ili vazduhom-koji cirkulacijom dospeva u pluća iz udaljenog dela tela. U užem smislu, obično je reč o tromboemboliji pluća, izazvanoj krvnim ugruškom- trombom koji je uglavnom poreklom iz dubokih vena karlice ili donjih ekstremiteta, te su duboka venska tromboza (DVT) i embolija pluća praktično neodvojivi sljed događaja koje savremena medicina označava kao venski tromboembolizam. Prema podacima vezanim za globalnu učestalost ove bolesti, plućna tromboembolija je na visokom trećem mjestu među kardio vaskularnim bolestima, sa godišnjom incidencom od 100 do 200 novo obolelih na 100.000 ljudi.

Antraks (crni prišt, bedrenica) je akutna zarazna bolest koju izaziva gram pozitivna, aerobna bakterija, bacilus antraksa (Bacillus anthracis). Većina oblika ove bolesti su smrtonosne, kako za ljude tako za životinje. Za antraks postoji efikasna vakcina, a neki oblici ovog oboljenja dobro reaguju na antibiotsku terapiju. Do uvođenja i široke upotrebe efikasnih veterinarskih vakcina, antraks je bio fatalna bolest  goveda, ovaca, koza, kamila, konja, svinja u celom svetu.

Kao i mnogi drugi pripadnici roda bacila, bacil antraksa može da formira „uspavane“ endospore (koje ne treba mešati sa sporama gljiva), koje su u stanju da u ekstremnim uslovima opstanu decenijama, ili čak vekovima. Spore antraksa mogu se naći na svim kontinentima, čak i na Antarktiku. Kada se spore udišu, progutaju, ili kada dođu u kontakt sa kožnom lezijom na telu „domaćina“ mogu se vrlo brzo aktivirati.
Antraks je pre svega bolest biljojeda sisara, ali i drugih sisara, i nekih ptica, koji gutaju ili udišu spore u toku ispaše na zaraženom području ili ishranom zaraženom hranom. Smatra se da je gutanje najčešći put kojim se biljojedi zaraze antraksom. Mesožderi koji žive u istom okruženju mogu biti inficirani konzumiranjem mesa i mlečnih proizvoda zaraženih životinja biljojeda. Bolesna životinja može proširiti antraks i na ljude, bilo direktnim kontaktom (npr. inokulacijom zaražene krvi na oštećenu kožu), ili upotrebom mesa obolelih životinja.

Spore antraksa mogu biti proizvedene u in vitro uslovima kao biološko oružje. Zato je on visoko na listi potencijalnih agenasa u odnosu na biološki rat i bioterorizam. U tom kontekstu antraks je primenjen u najmanje dva navrata, pripreman za upotrebu u nekoliko drugih prilika i korišćen kao agens u brojnim pretnjama i prevarama širom sveta. Antraks se ne prenosi direktno sa jedne zaražene životinje ili osobe na drugu, već se to dešava prenosom spora. Telo životinja obolele od aktivnog antraks u trenutku smrti mogu biti izvor spora antraksa.

Virusi korona su grupa virusa koji uzrokuju respiratorne bolesti kod sisara i ptica. Virusi korona su virusi potporodice Orthocoronavirinae, porodice  Coronaviridae i reda Nidovirales. Obavijeni su jedno lančanim RNK genomima  pozitivnog osećaja i nukleokapsidom spiralne simetrije. Veličina genoma je između 26 i 32 kilobaze - najveća za neki RNK virus. Pojam „virus korona” potiče od latinske reči „corona“, sa značenjem „kruna” ili „oreol”, a odnosi se na osobeni izgled čestica virusa (viriona) pod e-mikroskopom: na površini imaju proteinske izrasline zbog kojih koje podsećaju na kraljevsku krunu ili solarnu koronu.

Kod ljudi, virusi izazivaju respiratorne infekcije, poput prehlade, koje su obično blage. Ređi oblici kao što su SARS, MERS i novi virus korona (koji je uzrokovao epidemiju virusa korona u Vuhanu 2019/20) mogu imati smrtonosne posledice. Kod krava i svinja, virusi korona izazivaju dijareju, a kod kokoši uzrokuju bolest gornjih disajnih puteva. Ne postoje  vakcine ili antivirusni  lekovi,  koji su odobreni  radi sprečavanja ili lečenja virusa.

Smatra se da virusi korona izazivaju značajan broj ukupnih prehlada kod odraslih i dece. Korona virusi izazivaju simptome poput temperature i bolova u grlu zbog nateklih žlezda, najčešće tokom zime i ranog proleća. Virusi korona mogu da izazovu i upalu pluća, bilo direktno (virusnu upalu pluća), ili sekundarnim putem (bakterijsku upalu pluća).

Medijski ispraćena pojava ljudskog virusa korona, SARS-CoV iz 2003, koja izaziva teški akutni respiratorni sindrom (SARS), ima jedinstvenu patogenezu jer izaziva upalu i gornjih i donjih disajnih puteva. Za sada ne postoje adekvatne vakcine ili lekovi za lečenje infekcije ljudskim virusima korona.

Trenutno je poznato sedam vrsta ljudskih virusa korona:

1. ljudski virus korona 229E (HCoV-229E),
2. ljudski virus korona OC43 (HCoV-OC43),
3. teški akutni respiratorni sindrom (SARS-CoV),
4. ljudski virus korona NL63 (HCoV-NL63, New Haven coronavirus),
5. ljudski virus korona HKU1,
6. srednjeistočni respiratorni sindrom (MERS-CoV), prethodno poznat kao novi virus korona 2012 i HCoV-EMC,
7. teški akutni respiratorni sindrom virus korona 2 (SARS-CoV-2), prethodno poznat kao 2019-nCoV ili "novi virus korona 2019".

Virusi korona HCoV-229E, -NL63, -OC43 i -HKU1 neprestano kruže među ljudskom populacijom, izazivajući infekcije disajnog trakta kod odraslih i dece širom sveta.

Pripremili:
Rade Biočanin
Božo Marković-Nesvrćanin
Mubina Čolaković