"Slom i vaskrs Srbije"

U vreme slavno, kada je knez Mihailo Obrenović uspeo da od Turske carevine dobije na upravu beogradsku tvrđavu, kao i gradove Šabac, Smederevo i Kladovo, rođen je Kosta Stojanović (1867–1921), u Aleksincu, od majke Malene i oca Stevana, trgovca poreklom iz sela Malovišta kod Bitolja. Srednju školu završio je u Nišu 1885, kao jedan od najboljih đaka, da bi potom upisao Filozofski fakultet Velike škole u Beogradu. Studirao je u generaciji sa čuvenim Mihailom Petrovićem – Mikom Alasom, stekavši na Velikoj školi univerzalna znanja koja su mu dala početne impulse za istraživanje prirode.

Ovako počinje životopis koji je sastavio Miomir Gatalović kao uvod u knjigu „Slom i vaskrs Srbije”, koju je priredio Slobodan Turlakov, a objavila Radio-televizija Srbije.

Kosta Stojanović, istaknuti naučnik, profesor Velike škole i Univerziteta, čije delo mnogi danas smatraju pretečom kibernetike i moderne teorije sistema, imao je sudbinu da bude na isturenim državnim i političkim položajima u najtežim vremenima po srpski narod. Obavljao je dužnost ministra narodne privrede. Pored toga, nije zaboravio ni da ostavi trag o svom vremenu pišući memoare Slom i vaskrs Srbije, u kojima je objasnio uzroke vojnog poraza Srbije 1915.

Najčuvenija dela Koste Stojanovića svakako su „Tumačenje fizičkih i socijalnih pojava” i „Osnovi teorije ekonomskih vrednosti”, ali je njegovo najpoznatije i najintrigantnije delo upravo „Slom i vaskrs Srbije”, koje je decenijama čamilo u tami, i koje RTS sada prvi put objavljuje.

U ovoj „raspravi" posebno se okomljuje na Nikolu Pašića, videći u njemu svu moralnu niskost čoveka spremnog na sve samo da bi očuvao svoj dominantni položaj, kao i na naše povlačenje kroz Crnu Goru i Albaniju, ističući kao bolju i spasonosnu varijantu povlačenje ka Solunu.

U svakom slučaju, knjiga Koste Stojanovića „Slom i vaskrs Srbije” baca novo svetlo na jedan period naše istorije, na vojni poraz Srbije 1915, i ulogu Nikole Pašića u tim prelomnim godinama.

Otac kibernetike

U knjizi "Tumačenje fizičkih i socijalnih pojava", opsežno je razradio zamisao da se pomoću termodinamičkih kategorija, može upravljati društvenim tokovima. Ideja o takvoj celovitosti, kasnije je postala poznata kao kibernetika.

"Došao je, da kao sveštenik nauke, u ovom hramu, propoveda velike istine, koje se dotle nisu čule. Matematička fizika bavi se mrtvom prirodom, ali je njega interesovao ceo svet, njega je interesovao život. Zato je katedra bila uska za njegov rad. Stojanovića je zanimao društveni život - ta živa mašina sa milionima točkova, koju je zvao društvo, i na kojoj je primenio zakone termodinamike. Tako je sazidao prvi most između teorijske fizike i socijalnih pojava. Svojim položajem i iskustvom bio je najpozvaniji, u celom naučnom svetu, da velikim iskustvima Prvog svetskog rata, da oblik matematičkih zakona." Milutin Milanković.