Rimsko naselje Praesidium Pompei - Rimljani u Aleksinačkoj kotlini

Aleksinačka kotlina leži u severnom delu južnog Pomoravlja. Omeđuju je Poslonske planine i planina Bukovik, na severu, Bovanska klisura i obronci planine Ozren, na istoku, prema zapadu je, po reljefnim karakteristikama, kompleksno nisko pobrđe, Mojsiva, prevoja Krevet i Đuniskih visova, koji zajedno sa visovima u zaleđu Žitkovca i pobrđem Malog Jastrepca, čine pravi mali planinski lanac, dok se prema jugu Aleksinačka dolina spaja sa Niškom kotlinom.

Prisustvo Rimljana u Pomoravlju traje od druge polovine II veka pre Hrista, vremena rimskih ekspedicija prema teritorijama severno od provincije Makedonije. Razvoj istorijskih događaja prinudiće rimske legije da I vek pre Hrista posvete nastojavu da učvrste svoje vojno prisustvo u unutrašvosti Balkanskog poluostrva i na Dunavu, u čemu je i Pomoravlje igralo veliku ulogu. Među ostalima, na putu rimskim legijama u Pomoravlju, pa i Aleksinačkoj kotlini, našli su se i keltski Skordisci.

O značaju Aleksinačke kotline u predrimsko vreme, posebno venog središveg dela u atarima sela Rutevac i Ćićina, govori praistorijski lokalitet “Školska gradina”.

Reč je o praistorijskoj nekropoli spaljenih pokojnika iz bronzanog doba u selu Rutevac, istraživanoj 1957. godine. Takođe prilikom iskopa za telefonski kabl kroz selo Rutevac, u proleće 2006. godine, na videlo su izašli odlomci keramike koju datujemo u starije gvozdeno doba, a sa istog lokaliteta potiče i slučajan nalaz keltskog kratkog mača, danas u Narodnom muzeju u Nišu, tipičnog za period II-I veka pre Hrista, pronađenog pedesetih godina XX veka.

Kako je ova manja arheološka intervencija na “Školskoj gradini” iz 1957. godine do sada jedino arheološko iskopavave u atarima sela Rutevac i Ćićina, za arheološko poznavave samog lokaliteta najviše saznanja nam daje zbirka Saše Ristića, kolekcionara iz sela Rutevac. Ristić je zahvaljujući čivenici što živi u okruženju višeslojnih arheoloških nalazišta, u svojih tridesetak godina zanimanja za arheološke ostatke svoga sela i kraja, sakupio za ovaj deo Srbije jedinstvenu arheološku privatni zbirku, koja u stvari zauzima centralno mesto ove arheološke rasprave. Tako je Saša Ristić zaslužan što je sačuvana keramika starijeg gvozdenog doba pronađena prilikom iskopa kanala za polagave telefonskog kabla u selu Rutevac, ali što je još važnije on je sačuvao i zanimljiv slučajan nalaz kasnolatenske keramike.

Naime, na imanju N. Vrečića, u selu Rutevac, gotovo na samoj trasi starog “Carigradskog druma”, odnosno uz stari drum Aleksinac - Ražanj, na tačno 2 km od samog središta rimskog naselja Praesidium Pompei, prilikom kopava odvodnog kanala, pronađena je otpadna jama sa klasičnim kasnolatenskim materijalom.

Znajući za interes svoga sumeštanina Ristića, vlasnik imanja Vrečić je pozvao Sašu koji je prikupio izbačenu keramiku. Prema rečima samog Ristića jama nije sadržavala samo keramiku već i životinjske kosti i crnu zemlju punu gareži, na osnovu čega i opredeljujemo ovaj nalaz kao otpadnu jamu.

Jama je sadržavala tipične odlomke kasnolatenske keramike, uglavnom delove zdela, fine fakture, ponekad sa unutrašve strane suda ukrašene glačanim valovnicama ili šrafiranim poljima, ali i keramiku ukrašenu slikanjem na površini suda. Tom prilikom nađena je i kasnolatenska keramika, grube fakture, ukrašena češljastim ili metličastim ukrasima preko cele površine suda, a pronađeni su i odlomci većih sudova-pitosa.

Među pronađenom keramikom najzanimljiviji je odlomak mave šoljice sačuvan samo u dovem delu, ukrašen reljefnim trakama, koje se zrakasto šire od dna prema pretpotavljenom obodu šoljice i ukrasom u vidu reljefnog krstića na samom dnu posudice. Šolju pripisujemo helenističkom periodu. odnosno tzv. “perga-monskoj” keramici koju datujemo u vreme 150-50. godine pre Hrista.

Na osnovu čivenice da je reč o otpadnoj jami nekog naselja ili domaćinstva, na levoj obali Mozgovačke reke, konstatujemo da je ovde reč o ostacima keltskog naselja. Takođe, ovaj nalaz na samom starom Carigradskom drumom, uz današnji put Deligrad-Aleksinac, nesumljivo govori o kontinuitetu ovog putnog pravca. Zahvaljujući nedovoljnoj istraženosti, odnosno potpunoj neistraženosti, ne možemo da govorimo o tipu keltskog naselja. Međutim s obzirom na vreme u kojem je ono živelo moramo pomisliti da se ovde nalazio keltski opidum smešten u moravskoj ravnici, uz desnu obalu Mozgovačke reke, na pravcu magistralne moravske komunikacije.

Samo mesto nalaza otpadne jame iz kasnolat-enskog perioda je uz levu obalu Mozgovačke reke, baš kod današnjeg mosta preko rečice, gde je rečna obala na nešto višoj koti od okolnog terena. Može se konkretno reći da je mesto nalaza severna ivica većeg višeslojnog lokaliteta u koji ulazi i pomenuta bronzano dobna nekropola “Školska gradina”.

Ovaj skupni nalaz keramike uvodi nas u antičku fazu života naselja u dolini, Južne Morave, a nalazi ma-terijalne kulture u Aleksinačkoj kotlini i okolini iz tog vremena, jasno nam govore o prisustvu Kelta na ovom području.

Osvrnemo li se kratko na dobro poznate istorijske okolnosti i istorijske izvore ustano-viti ćemo da Kelti iz svog matičnog područja u Podunavlju još od III veka pre Hrista prodiru u Makedoniju i Grčku. Oni za pravac prodiranja uglavnom koriste tračku ravnicu.

Međutim, kada je 148. godine pre Hrista osnovana provincija Makedonija, osnovni interes rimske države bio je da spreči napade na svoju novu provinciju sa severa. Nakon prodora Skordiska u Makedoniju 119. godine pre Hrista, kada su oni potukli pretora Seksta Pompeja, koji je tom prilikom izgubio život, rimska država je bila prinuđena da preduzme niz pravih ratova protiv Skordiska. Tako sa Skordiscima ratuje Gaj Porcije Katon 114. godine, Marko Livije Druz 112. godine, Marko Minucije Ruf 109. godine pre Hrista.

Posledice ratovanja rimskog legata Tit Didija 104-101. godine pre Hrista bilo je zaposedanje tračkog teritorija i Skordisci su sledeće napade na Makedoniju mogli vršiti samo krećući se dolinom Južne Morave i vardarskim pravcem.

Sudeći prema novijim rezultatima arheoloških istraživava Skordisci su tokom II veka i u I veku pre Hrista čvrsto držali Pomoravlje. Na visovima iznad rečnih dolina Skordisci su držali domorodačka utvrđeva, kao ona na Juhoru6 i na Jastrepcu, ali i na najpovoljnijim mestima u dolinama.

Metalni nalazi pronađeni na lokaciji utvrđeva “Čukar” u selu Boljevac,  tipični su predmeti koje vezujemo za vreme keltskog prisustva u Pomoravlju: mamuze, kovanička oprema, trozubi žarači, drške kotlića, više noževa, koplja i strelice. Što se elemenata za datovave tiče među pronađenim gvozdenim predmetima na Jastrepcu izdvajamo i delimično očuvanu gvozdenu fibulu karakterističnu za kraj latenskog perioda, odnosno posledve decenije I veka pre Hrista i početak I veka Hristove ere, kao i delimično očuvanu kopču tipa Laminci. Treba istaći i nalaz delimično očuvanog bronzanog simpuluma.

Da bi priča, što se tiče datovava pronađenih predmeta, bila kompletna na istom prostoru nađen je i jedan republikanski denar datovan u 101. godinu pre Hrista.

Nestanak Skordiska sa teritorija južno od Dunava, Apijan dovodi u vezu sa pohodom Lucija Scipiona (Lucius Cornelius Scipio Aziagenus) koji je 80-ih godina vodio rat protiv Skordiska. Posledica rata bila je zabrana Skordiscima da prelaze Dunav. Međutim oni se nisu držali te zabrane što dokazuju i nalazi rasprostraveni na širokoj teritoriji duž Pomoravlja: na Velikom Vetrenu na Juhoru, “Bedemu” u Maskarama, Rutevcu u Aleksinačkoj kotlini, u “Lazarevom gradu” u Kruševcu, na “Čukaru” u Boljevcu na Jastrepcu, i konačno na velikom lokalitetu “Kale” u Krševici kod Leskovca. Da li su nosioci kulture mlađeg gvozdenog doba sa ovih loka-liteta ti Kelti Skordisci koje je, kada je negde 56. do 50. godine pre Hrista prešavši Dunav, porazio dakijski vladar Boirebista.9 Veliki pokreti rim-skih trupa, koji su delimično umirili balkanski sever, usledile su nakon što je na mesto prokonzula Makedonije 30. godine pre Hrista došao Kras. Međutim, 16. godine pre Hrista Skordisci zajedno sa Dentelatima upadaju u Makedoniju. Skordisci se kod rimskih istoričara pomivu i u događajima vezanim za retsko-niričko i delmatsko-ranonsko ratovave kasnijeg rimskog cara Tiberija negde oko 15. godine pre Hrista.10 Takođe Tiberije kao rimski legat u ratu 11. ili 10. godine pre Hrista još jednom slama moć Skordiska.

Ostatke rimskog prisustva u Pomoravlju tokom I veka pre Hrista, svedoči i rimski republikanski novac. Na području sela Rutevac i Ćićina pronađena su tri komada novca iz perioda rimske republike.

Aleksinačka kotlina je područje nadomak Podunavlja i dunavskog limesa, koji je zahvaljujući obliku dunavskog toka lepezast u odnosu na rimska naselja u centralnom Pomoravlju. Tako je Praesidium Pompei gotovo na približno istoj udaljenosti od, Kostolca, Golupca, Milanovca, Tekije, Kladova, Brze Palanke, Prahova, Vidina, Arčara. Rimski urbani cen-tri Pomoravlja, Naissus, Praesidium Pompei, Praesidium Dasmini, Horreum

Praesidium Pompei je svakako samo jedno od tih centralnih naselja, “raskršća”, na moravskom drumu, ali treba istaći da je na relativno malom prostoru okružja Aleksinačke kotline obilje sirovina. U Pomoravlju je obilje žita, a na Kopaoniku obilna ležišta gvozdene rude. Sve se logično slivalo na magistralni drum, u centralno mesto ovog kraja, Praesidium Pompei. Tamo gde je bila najintenzivnija poljoprivreda u okolini Praesidium Pompei, odnosno gde su bie rustične vile i naselja tipa pagus ili vikus go-vore pojedinačni, uglavnom slučajni nalazi, ali i prospekcija terena.

www.academia.edu